Κάθε χρόνο, την επομένη της ανακοίνωσης του ονόματος του νέου Νομπελίστα ,το όνομα του Φίλιπ Ροθ εμφανίζεται στις σελίδες των εφημερίδων.Ο μεγαλύτερος εν ζωή Αμερικανός συγγραφέας, ένας από τους σημαντικότερους στον κόσμο , με τρομερή παραγωγικότητα και αρκετά γνήσια αριστουργήματα στην εργογραφία του, για άλλη μια φορά θύμα του "εμπάργκο" που έχει κηρύξει η Σουηδική Ακαδημία στους λογοτέχνες των Η.Π.Α. από το 1993.Πραγματικά διαβάζοντας τον Ροθ είναι να απορεί κανείς ως προς τι υπολείπεται των άλλων συναδέλφων του που έχουν αποσπάσει το βραβείο.
"Το ανθρώπινο στίγμα" (εκδ.Πόλις, μετάφραση: Τ. Παπαϊωάννου) είναι ένα αρκετά ιδιαίτερο βιβλίο,αντιπροσωπευτικό για το έργο του Ροθ συνολικά.Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται το καλοκαίρι του 1998, στη διάρκεια του οποίου η κραταιά αυτοκρατορία κλονίζεται από το Μόνικα-Γκέιτ, τις ερωτικές περιπέτειες του προέδρου Κλίντον με τη γραμματέα του.Στις αριστοτεχνικές πρώτες τέσσερις σελίδες του βιβλίου, ο Ροθ περιγράφει το πέπλο πουριτανισμού και άτεγκτης πολιτικής ορθότητας που είχε σκεπάσει την πάλαι ποτέ προοδευτική αμερικανική κοινωνία την εποχή εκείνη.
Υπό αυτές τις συνθήκες ο σπουδαίος κλασικιστής, πρώην κοσμήτορας νυν καθηγητής του Πανεπιστημίου της Αθήνας Κόλμαν Σιλκ , θα βρεθεί μπλεγμένος σε ένα πραγματικά σουρεαλιστικό σκάνδαλο.Παίρνοντας παρουσίες στο μάθημα, ο Κόλμαν παρατηρεί πως δύο φοιτητές δεν έχουν παρουσιαστεί ποτέ στο μάθημα και αστειευόμενος ρωτάει την υπόλοιπη τάξη:
"Γνωρίζει κανείς αυτούς τους δύο;Υπάρχουν ή μήπως είναι φαντάσματα;"
Η φράση αυτή θα αποτελέσει την πέτρα του σκανδάλου, καθώς ο Κόλμαν χρησιμοποίησε τη λέξη spooks, λέξη που εκτός από φάντασμα αποτελεί και όρο που στο παρελθόν είχε προσβλητική σημασία όταν αναφερόταν σε μαύρους.Οι δύο φοιτητές- φαντάσματα αποδεικνύονται μαύροι, θεωρούν πως ο Κόλμαν έκανε χρήση της λέξης spooks με τη δεύτερη, σχεδόν ξεχασμένη σημασία της, και διαμαρτύρονται έντονα στη διεύθυνση του πανεπιστημίου.Ο Σιλκ στιγματίζεται ως ρατσιστής και τίποτα , ούτε το γεγονός πως ως κοσμήτορας αναμόρφωσε ολικά το πανεπιστήμιο, ούτε ο πρότερος καλός βίος,ούτε καν το γεγονός πως η ερμηνεία της φράσης που προτείνουν οι δύο φοιτητές δεν ταιριάζει στα συμφραζόμενα, δεν μπορεί να τον απαλλάξει από αυτό το στίγμα.Άλλωστε κανένας δεν προτίθεται να διακινδυνεύσει την υπόληψή του υπερασπιζόμενος έναν κατά κοινή ομολογία ρατσιστή. Έτσι, έπειτα από αγώνες δύο ετών, ο Κόλμαν παραιτείται από το πανεπιστήμιο, αποκόπτεται τελείως από τους συναδέλφους του και αφήνει την οργή του να τον κατατρώει.
Hong Yi, Jay Chou portrait (δημιουργήθηκε με κηλίδες που αφήνει ο καφές)
Το πιο σκληρό χτύπημα θα έρθει για αυτόν με το θάνατο της αγαπημένης του γυναίκας, μετά τον οποίο σπεύδει στον γείτονά του Νέιθαν Ζούκερμαν ζητώντας του να γράψει ένα βιβλίο για την αδικία που έχει συμβεί.Λίγο καιρό αργότερα, ο Νέιθαν μαθαίνει πως ο φίλος του έχει συνάψει σχέση με την Φόνια Φάρλι , μια κατά τριάντα πέντε χρόνια νεότερη του καθαρίστρια του πανεπιστημίου.Ο Κόλμαν ζει με πάθος αυτό το τελευταίο ερωτικό σκίρτημα προσπαθώντας να ανακτήσει τη ζωτικότητα και την ενέργεια της νιότης του, να αναπληρώσει το κενό που άφησε η γυναίκα του και να ελέγξει τους κραδασμούς που προκάλεσε στη ζωή του η αυτοεξορία του από τον φυσικό του χώρο, το πανεπιστήμιο.Ακόμα όμως και αυτή η σχέση δεν θα προσφέρει στον κατατρεγμένο Κόλμαν την ποθητή γαλήνη, καθώς και πάλι καλείται να αντιμετωπίσει την αρνητική στάση των παιδιών του, το συντηρητισμό μιας κοινωνίας που είναι καχύποπτη λόγω της τεράστιας διαφοράς ηλικίας και κοινωνικής θέσης, καθώς και το άσβεστο μίσος του Λες, πρώην συζύγου της Φόνιας και βετεράνου του Βιετνάμ, ο οποίος δεν έχει ακόμα συγχωρήσει τη γυναίκα του για την απιστία της και το θάνατο των δύο παιδιών της.
"Υπάρχει επίσης η επιθυμία να βγάλει προς τα έξω το κτήνος, να ελευθερώσει αυτήν τη δύναμη-για μισή ώρα. για δύο ώρες, δεν έχει σημασία για πόσο, ν΄αφεθεί ελεύθερος σ΄ό,τι προστάζει η φύση. Ήταν παντρεμένος χρόνια ολόκληρα.Είχε παιδιά.Ήταν κοσμήτορας σ΄ένα πανεπιστήμιο.Σαράντα ολόκληρα χρόνια έκανε ό,τι έπρεπε να κάνει.Ήταν πολυάσχολος και η φύση, το κτήνος που υπήρχε μέσα του, ήταν κλεισμένο σε ένα κουτί.Και τώρα το κουτί άνοιξε.Ο κοσμήτορας, ο πατέρα, ο σύζυγος, ο πανεπιστημιακός,ο δάσκαλος, το διάβασμα , οι παραδόσεις, η διόρθωση εργασιών, η βαθμολόγηση των φοιτητών-τέρμα όλα αυτά.Φυσικά στα εβδομήντα ένα σου δεν είσαι πια το ζωηρό καυλωμένο κτήνος που ήσουν στα είκοσι έξι,αλλά τα απομεινάρια του κτήνους,τα απομεινάρια της φύσης-τώρα έρχεται σε επαφή με τα απομεινάρια."
Αυτή είναι σε αδρές γραμμές η υπόθεση του βιβλίου,ο Ροθ, όμως εισάγει στο δεύτερο ήδη κεφάλαιο μια πολύ σημαντική λεπτομέρεια που δίνει διαστάσεις αρχαίας τραγωδίας στην περιπέτεια του Κόλμαν.Ο Κόλμαν, αυτός ο μορφωμένος καθηγητής που μένει πιστός στην εβραϊκή παράδοση κρύβει ένα απίστευτο μυστικό: η καταγωγή του δεν είναι εβραϊκή, αλλά αφροαμερικάνικη.Ο νεαρός Κόλμαν αποφάσισε στα νιάτα του να εκμεταλλευτεί την ανοιχτόχρωμη, καθόλου προδοτική για την καταγωγή του, επιδερμίδα του για να απαλλαγεί από τα δεσμά που συνεπάγεται η ένταξη του στην ομάδα των έγχρωμων.Κατατάσσεται στο ναυτικό ως λευκός και παρουσιάζεται σε όλους ως Εβραίος, απομακρύνεται εντελώς από τη δική του παράδοση και προσπαθεί να ζήσει εντελώς ελεύθερος, δίχως τους περιορισμούς που θα γνώριζε αν αποδεχόταν τη φυλετική του ταυτότητα, ικανός να αξιοποίησει τις γνώσεις και την εργατικότητά του ακριβώς όπως κάθε λευκός πολίτης.Όταν μάλιστα αποφασίζει να παντρευτεί Εβραία γυναίκα, ανακοινώνει στη μητέρα του πως είναι αδύνατον να ξανασυναντηθούν, καθώς το μαύρο χρώμα της θα αποκάλυπτε σε όλους ποιος πραγματικά είναι ο Κόλμαν Σιλκ.
Το τέχνασμα αυτό του Ροθ είναι ευφυές από κάθε άποψη. Ένας Αφροαμερικανός να κατηγορείται για ρατσισμό σε βάρος ομοεθνών και να μην μπορεί να επικαλεστεί την καταγωγή για να αποδείξει το γκροτέσκο της κατάστασης.Δεν είναι αυτή η η κατάσταση εξίσου τραγική με τους μύθους του Σοφοκλή και του Ευριπίδη που διδάσκει επί δεκαετίες ο Κόλμαν;Παράλληλα ,όπως επισημαίνει στο πολύ καλό επίμετρό του ο Η.Μαγκλίνης, ο Ροθ κλείνει το μάτι στους Εβραίους της Αμερικής: ναι. κουβαλάτε το φορτίο του Ολοκαυτώματος, ανήκετε στη φυλή των εδώ και αιώνες διεσπαρμένων που γνώρισε τυφλό μίσος, όμως για έναν μαύρο η δική σας ταυτότητα είναι λυτρωτική, διαβατήριο για μια καλύτερη, ουσιαστικά ελεύθερη ζωή, επομένως η θέση σας δεν είναι η χειρότερη δυνατή, δεν είστε ο μόνος αποδιοπομπαίος τράγος.
"Επειδή είχε το πιστεύω του, το θρασύ αλαζονικό πιστεύω του:"Δεν είμαι ένας από σας.δεν σας αντέχω, δεν ανήκω στο μαύρο "εμείς" σας.Ο μεγάλος ηρωικός αγώνας εναντίον του "εμείς" τους: κοίτα πού τον είχε οδηγήσει"
Στο βιβλίο αυτό ο Ροθ οδηγεί το ζήτημα της ταυτότητας στα άκρα.Είναι δυνατόν να απαλλαγούμε εντελώς από τις παραδόσεις μας, το φορτίο της μνήμης που κληρονομούμε;Από τη στιγμή που ο Κόλμαν θέλει να δηλώνει Εβραίος και κανείς δεν υποψιάζεται τίποτα, μήπως ανήκει όντως σε αυτήν την ομάδα ή χρειάζεται και κάποιο άλλο στοιχείο που δεν διαθέτει;Αν θέλετε τίθεται εμμέσως και το ζήτημα της μοίρας: ο Κόλμαν δεν θέλει το "στίγμα" του μαύρου και καταλήγει με αυτό του ρατσιστή, λες και είναι καταδικασμένος να βιώσει την κοινωνική χλεύη και την περιθωριοποίηση,όπως ο Οιδίποδας είναι καταδικασμένος να διαπράξει το πιο ανίερο έγκλημα παρά τις προσπάθειές του να το αποφύγει.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το ζήτημα του αφηγητή.Τυπικά αφηγητής σε ά πρόσωπο είναι ο Νέιθαν Ζούκερμαν που αναλαμβάνει να γράψει το βιβλίο, όμως σύντομα φεύγει από το προσκήνιο και δίνει τη θέση του σε ένα παντογνώστη τριτοπρόσωπο αφηγητή που είναι σε θέση να γνωρίζει και να εξιστορήσει σε σχεδόν 80 σελίδες όλο το παρελθόν του Κόλμαν Σιλκ. Άλλοτε πάλι είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς αν ο Νέιθαν Ζούκερμαν υιοθετεί την οπτική ενός προσώπου ή αν αυτά τα ίδια παίρνουν το λόγο και μιλούν σε πρώτο πρόσωπο, το καθένα με το δικό του ύφος και λεξιλόγιο.Έτσι μαθαίνουμε από πρώτο χέρι τις σκέψεις όχι μόνο του Ζούκερμαν-αφηγητή, αλλά και το Κόλμαν, της Φόνιας και άλλων προσώπων."Το ανθρώπινο στίγμα" καινοτομεί λοιπόν και στις τεχνικές αφήγησης, καθώς παρουσιάζει μια ιδιάζουσα πολυφωνικότητα, στην οποία , ο Ζούκερμαν, ο παντογνώστης αφηγητής, ο Ροθ(ως κομμάτι των δύο προηγούμενων) και τα διάφορα πρόσωπα της ιστορίας, εναλλάσσονται διαρκώς στην αφήγηση.
Το ύφος και γλώσσα του Ροθ, που αποδίδεται άψογα στην μετάφραση, είναι πραγματικά απαράμιλλο.Έτσι ακόμα και σε πολλά σημεία φλυαρεί και δεν προωθεί ουσιαστικά τη δράση, το κείμενο παραμένει εξίσου γοητευτικό.Ο λόγος του κατά κανόνα μακροπερίοδος στην αφήγηση μου έδωσε την αίσθηση μιας εκπληκτικής ρυθμικότητας, συχνά μοιάζει να "πάλλεται" και από μόνος να προσδίδει ένταση στο κείμενο (ενδεικτικά παραπέμπω και πάλι στις πρώτες σελίδες).Τα δυσάρεστα γεγονότα συχνά επενδύονται με χιούμορ, με μια πικρή ειρωνεία.
wine-stain,Jason Hedges
Παράλληλα με το δράμα του Κόλμαν, υφαίνονται και άλλα νήματα: σε μερικές μνημειώδεις σελίδες σκιαγραφείται ο χαρακτήρας του Λες, η τρέλα, η κατάσταση μόνιμης σύγχυσης και επιφυλακής που τον οδήγησε η ζούγκλα του Βιετνάμ.Βλέπουμε την απόλυτη ρηχότητα στη προσωπική ζωή μιας Γαλλίδας καθηγήτριας, που παρά την σπουδαία καριέρα της αδυνατεί να χτίσει γέφυρες με άλλους ανθρώπους, μένει ανικανοποίητη σεξουαλικά, γεγονός που προκαλεί συμπλέγματα στη συμπεριφορά της.Πρόκειται για ένα ζωντανό βιβλίο,με αρκετές πτυχές, όχι εξίσου σημαντικές, σε καμία περίπτωση μονοδιάστατο και οργανωμένο αυστηρά γύρω από ένα και μοναδικό επεισόδιο, με μια χαμηλόφωνη, σχεδόν κατανυκτικής ατμόσφαιρας τελευταία σκηνή, αντάξια των της τραγωδίας που έχει προηγηθεί.
"Όλα μου τα αισθήματα μαντάρα,δεν αισθάνομαι τίποτα.Λες και με έχουν χτυπήσει κατακέφαλα με καδρόνι,δεν συμβαίνει τίποτα.Μετά κάτι συμβαίνει, κάτι τεράστιο, κι εγώ πάλι δεν αισθάνομαι απολύτως τίποτα.έχω παραλύσει.Τα παιδιά μου είναι πεθαμένα,αλλά το κορμί μου έχει παραλύσει και το μυαλό μου είναι άδειο.Το Βιετνάμ. Αυτό φταίει!Δεν έκλαψα τα παιδιά μου.Ο γιος μου πέντε χρονών ,η κόρη μου οκτώ."Γιατί δεν αισθάνομαι τίποτα;" ,σκέφτηκα"Γιατί δεν τα έσωσα;Γιατί δεν μπόρεσα να τα σώσω;"Όλα εδώ πληρώνονται.Όλα!Μόνο το Βιετνάμ σκεφτόμουν. Όλες τις φορές που νόμιζα πως θα πέθαινα.Έτσι άρχισα να καταλαβαίνω πως δεν γίνεται να πεθάνω.Επειδή απλούστατα είμαι ήδη νεκρός.Επειδή πέθανα ήδη στο Βιετνάμ.Επειδή είμαι ένας άνθρωπος που έχει ήδη πεθάνει, γαμώτο!"
ας ελπίσουμε ότι αυτή τη φορά η Ακαδημία θα τον θυμηθεί
