Παιχνίδια με την Ιστορία

 Ο Μπάρι Άνσγουορθ θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς ιστορικών μυθιστορημάτων, ένας σύγχρονος Γουόλτερ Σκοτ, που τιμήθηκε μάλιστα με το βραβείο Booker το 1992 για το έργο του "Ιερή Πείνα". Σήμερα θα ασχοληθούμε με τo προτελευταίο μυθιστόρημα που δημοσίευσε, την "Γη των Θαυμάτων"( Εκδ.Πατάκης, μετάφραση Ελένη Ηλιοπούλου).

   Το 1914, λίγους μήνες πριν την έκρηξη του πολέμου, η Οθωμανική Αυτοκρατορία είναι ένα παρηκμασμένο κράτος που εξαρτά την επιβίωση του από την εύνοια των μεγάλων δυνάμεων της ηπείρου. Βρετανικά και Γερμανικά συμφέροντα  συγκρούονται υπογείως προκειμένου να εξασφαλίσουν όσον το δυνατόν περισσότερα οφέλη. Το μεγάλο στοίχημα ,ασφαλώς, δεν είναι άλλο από τα πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου των ανατολικών κτήσεων της αυτοκρατορίας στο σημερινό Ιράκ. Οι γερμανικές εταιρείες, που επέβαλαν την παρουσία τους στην περιοχή με μεγάλες επενδύσεις στους σιδηροδρόμους, έχουν αποκτήσει πλεονέκτημα, καθώς συμφωνίες τους παραχωρούν δικαιώματα αξιοποίησης του ορυκτού πλούτου πέριξ των σιδηροδρομικών γραμμών, ενώ παράλληλα δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για αποκοπή της Βρετανίας από τις αποικίες της στην Ινδία σε περίπτωση πολέμου.    

     Σε αυτό το κλίμα ο Σόμερβιλ προσπαθεί να κάνει το όνειρο του πραγματικότητα και να γράψει το όνομα του στη Χρυσή Βίβλο των αρχαιολόγων.Εμπνευσμένος από τους αρχαιολόγους του 19ου αιώνα , ο Σόμερβιλ είναι ένας ιδεαλιστής που έχει επενδύσει όλη την περιουσία, το χρόνο και τις φιλοδοξίες του στις ανασκαφές στο Τελ Ερντέκ, όπου τον οδήγησε το ένστικτό του. Για πάνω από δυο χρόνια κανένα σημαντικό εύρημα δεν έρχεται στο φως. Τα οικονομικά περιθώρια στενεύουν και επιπλέον ο γερμανικός σιδηρόδρομος που θα διασχίσει την περιοχή των ανασκαφών μοιάζουν να βάζουν ταφόπλακα στην καριέρα του Σόμερβιλ. Τα πράγματα ,όμως, αλλάζουν όταν η σκαπάνη αποκαλύπτει σημάδια ύπαρξης ενός μεγάλου μνημείου. Η κατασκευή του σιδηροδρόμου πρόκειται πλέον , όχι απλώς να βάλει τέλος σε μια άδοξη προσπάθεια, αλλά να στερήσει από την ανθρωπότητα τη δυνατότητα γνώσης για την ιστορία της αρχαίας Μεσοποταμίας. Παράλληλα, κατόπιν συμφωνίας με τη βρετανική πρεσβεία, στην ομάδα των αρχαιολόγων εντάσσεται για κάλυψη ο Αμερικάνος γεωλόγος Έλιοτ που θα εκπονήσει μελέτες για τα κοιτάσματα πετρελαίου του Ιράκ. 

 "Η γη των θαυμάτων" δεν είναι σίγουρα το βιβλίο που θα γοητεύσει τον αναγνώστη με τη λογοτεχνική του ποιότητα. Τίποτα το εντυπωσιακό σε επίπεδο έκφρασης, κάπως άτσαλες οι ανατροπές στην πλοκή, χαρακτήρες χωρίς ιδιαίτερο βάθος, που δεν εξελίσσονται και διατηρούν στερεοτυπικά χαρακτηριστικά. Παρόλα αυτά το θέμα που επιλέγει ο Άνσγουορθ επιτρέπει πολλές αναγνώσεις, που αναδεικνύουν την μοναδική ικανότητα του συγγραφέα να χειρίζεται το ιστορικό υλικό.

      Καταρχήν ο κεντρικός μύθος αυτός καθαυτός δίνει μια πολύ καλή εικόνα της τελευταίας φάσης της Οθωμανικής Κυριαρχίας: ουσιαστική κατάλυση της εθνικής κυριαρχίας, μια αχανής και γεμάτη πλούτο χώρες που μετατρέπεται σε πεδίο σύγκρουσης των Μεγάλων Δυνάμεων. Πρόκειται λοιπόν για μια κατασκοπική περιπέτεια, καθώς Βρετανοί και Γερμανοί πράκτορες, διπλωμάτες και αξιωματούχοι, ισχυρά οικονομικά συμφέροντα των δύο χωρών επιδίδονται σε έναν αγώνα δρόμου για να διαμορφώσουν τις κατάλληλες συνθήκες  πριν την έναρξη του πολέμου.Και σε δεύτερο πλάνο τοπικοί παράγοντες, που αδυνατούν να επηρεάσουν τις εξελίξεις και απλώς προσπαθούν να επωφεληθούν.

"Aπό το λαμπρό του παλάτι στη Νινευί μπορούσε να αγναντεύει έναν κόσμο που προσκυνούσε τα πόδια του.Οι αποθήκες του ξεχείλιζαν από λάφυρα·οι αντίπαλοί του είχαν κατακτηθεί, οι αντάρτες αρχηγοί είχαν συρθεί πίσω από το άρμα του ή βρίσκονταν δεμένοι στις πύλες του με κρίκους περασμένους μέσα από τα σαγόνια τους σαν σκυλιά.
  Κι όμως τα σημάδια ήταν ήδη εκεί για όποιον ήταν έτοιμος να τα ερμηνεύσει·η Αίγυπτος ήταν εκτός ελέγχου·η Βαβυλωνία καιγόταν από μίσος και επιθυμία για εκδίκηση·ο στρατός του ήταν εξαντ΄λημένος και αποδεκατισμένος μετά από τόσα χρόνια συνεχών μαχών.Και πίσω από την οροσειρά του Ζάγρου, αθέατη, η αναπτυσσόμενη δύναμη των Μήδων.Λιγότερο από τριάντα χρόνια αργότερα, κατά τη βασιλεία του γιου του, η Ασσυριακή αυτοκρατορία έπαψε να υπάρχει.Κι αυτός ο αιφνίδιος αφανισμός, αυτός ο χαμός εν τω μέσω της ευημερίας, έκανε την Ασσυρία το υπέρτατο σύμβολο της καταδίκης που φέρει μέσα της κάθε κυριαρχία."

    Σε δεύτερο επίπεδο βλέπουμε πως ο Άνσγουορθ κάνει παραλληλισμούς για τον κύκλο ζωής των αυτοκρατοριών. Η Μεσοποταμία υπήρξε η κοιτίδα των πρώτων πολιτισμών: Σουμέριοι,Ασσύριοι, Βαβυλώνιοι και αργότερα οι Πέρσες. Οι λαοί αυτοί ,και κυρίως οι Ασσύριοι, τους οποίους μελετά ο Σόμερβιλ, δημιούργησαν πανίσχυρες αυτοκρατορίες, οι βασιλείς τους ζούσαν σε πολυτελή ανάκτορα, διοικούσαν τεράστιους στρατούς και κατείχαν αμύθητα πλούτη.Κοινό σημείο όλων των αυτοκρατοριών υπήρξε η αλαζονική πεποίθηση πως θα διαρκέσουν αιώνια, πως ο χρόνος δε θα τις συντρίψει, όπως όλες όσες προηγήθηκαν. Κι όμως,μονάχα ερείπια στην άμμο έμεινα από αυτές. Στο χρόνο της ιστορίας η Βρετανία και η Γερμανία, η αποικιακή αυτοκρατορία και η ανερχόμενη μιλιταριστική δύναμη, δίνουν λυσσαλέο αγώνα πάνω στο πτώμα μιας αυτοκρατορίας που κατέρρευσε μετά από πέντε αιώνες. Τίποτα δεν τις τρομάζει, λεηλατούν τον πλούτο δεκάδων λαών, οπλίζονται για την επερχόμενη σύγκρουση, δίχως να ξέρουν πως η μοίρα τους επιφυλάσσει ίδια μοίρα. Πέντε χρόνια αργότερα η Βρετανία θα έχει απολέσει τις μισές αποικιακές της κτήσεις, η Γερμανία θα ταπεινωθεί , εκατομμύρια στρατιώτες θα έχουν βουλιάξει στα χαρακώματα. ΄

     Στο μυθιστόρημα μέσα από τη φιγούρα του  Έλιοτ διαφαίνεται το προφίλ της νέας υπερδύναμης που θα αναδειχθεί από τις στάχτες των πολέμων. Ο Αμερικάνος,ένας τυχοδιώκτης νέος, γοητευτικός,ευφράδης και  με αυτοπεποίθηση, δίχως ιδιαίτερες αναστολές και προσανατολισμένος στο μέλλον και τις θετικές επιστήμεςμοιάζει τόσο διαφορετικός από τον γηρασμένο ιστοριοδίφη Σόμερβιλ, με τις μόνιμες ανασφάλειες. Ποιος θα ξεγελάσει ποιον, ποιος θα επικρατήσει σε αυτήν την άτυπη μονομαχία;

 Ασσυρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία νεκρές, Βρετανία και Γερμανία πριν την καταστροφή.Για να κλείσει ο κύκλος  ανόδου και πτώσεως ,ας αναλογιστούμε πως το βιβλίο γράφτηκε λίγα χρόνια μετά την αμερικανική επέμβαση στο Ιράκ, μια από τις πιο ξεκάθαρες περιπτώσεις ιμπεριαλιστικής αλαζονείας στις τελευταίες δεκαετίες. Ίσως ο Άνσγουορθ προειδοποιεί μέσα από την αναφορά σε αυτούς τους κύκλους που διαγράφει η ανθρώπινη ιστορία.Ελπίζω μια τέτοια ανάγνωση να μην είναι τραβηγμένη και ιδεολογικά χρωματισμένη.Δεν έχω τέτοια πρόθεση, απλώς είναι οι σκέψεις που μου γέννησε η ανάγνωση. Νομίζω πως η "Γη των Θαυμάτων" είναι ένα έξοχο σχόλιο σε αυτή την διαρκή ακμή και παρακμή των ισχυρών.'Οπως και να χει, ένα βιβλίο που σε παρέχει περισσότερο τροφή για σκέψη, παρά καθαρή λογοτεχνική απόλαυση.